Mustafa Kemal Atatürk’ün ‘’İstikbal Göklerdedir’’ sözünü kanıtlarcasına gelişmelerin gündemimizi oluşturduğu bir çağda yaşıyoruz. Teknolojinin gelişim hızına yetişmenin mümkün olmadığı bu dönemde, güncel yenilikleri takip eden, inovasyona yatırım yapan şirketler geleceği oluşturmaya devam ediyorlar. Bunlardan en ünlüsü, paylaşım ekonomisi ile hayatımıza giren, telefon uygulaması üzerinden taksi çağırma sistemi sunan Uber’in havacılık alanındaki yeni atılımı: Elektrikli Hava Taksi eVTOL
Geçtiğimiz haftalarda ‘’Özel Havacılıkta Paylaşım Ekonomisi’’ konu başlıklı yazımda, Airbnb ve Uber gibi paylaşım ekonomisinin belkemiğini oluşturan şirketlerin günlük hayatımızı nasıl değiştirdiğini yazmış; aynı değişimlerin kendini özel havacılık alanında da gösterdiğini , iş jetine erişimin ‘’jetcard’’ ve ‘’fractional ownership’’ şekline evrildiğinden bahsetmiştim. Bu hafta başında Reuters tarafından yayınlanan haberde ise, Uber’in Brezilyalı uçak üreticisi Embraer ile işbirliği yaparak dikey iniş kalkış yapabilen elektrikli hava taksi eVTOL’leri 2020 yılında lanse edeceğini ve 2024 yılında hizmete sunacağı duyuruldu. [1]
Uber, dikey iniş-kalkış yapabilen elektrikli hava aracı eVTOL’ü ilk olarak 25 Nisan 2017’ de duyurdu. Projenin gelişirim sürecinde, Bell Helicopter, Aurora Flight Sciences,Pipistrel ve Mooney gibi ortakların yanında teknolojik işbirliği alanında ABD Uzay Dairesi NASA’da yer alıyor. Bu ekibe son olarak uçak üretimindeki bilgi ve tecrübesi ile Embraer’de ortak oldu. Amaç bir pilot ve dört yolcuyu ortalama 800-1000 metre yükseklikte şehir içindeki varış noktalarına taşıyacak bir ton ağırlığında, dikey iniş-kalkış yapabilme kapasitesine sahip bir hava aracı üretmek ve Uber üzerinden hizmete sunmak.İlk olarak Dallas, Dubai ve Los Angeles’ta hizmete sunulacak eVTOL taksi ağı zamanla dünyanın diğer büyük kentlerine yayılacak.
Şüphesiz ki dikey iniş-kalkış yapabilen hava aracı denilince aklımıza ilk olarak helikopterler geliyor. Nitekim Uber Elevate isimli internet sitesinde projenin ‘’White Paper’’ denilen ticari tanıtım raporu incelendiğinde, mevcut helikopter teknolojisinin satın alım, işletme ve bakım maliyetlerinin yüksekliğinden dolayı geniş kitlelere ulaşamadığından, gürültü sorununu çözemediği için her yerde işletilemediğinden bahsediyordu.[2] Uber tarafından sunulacak olan elektrikli hava taksi eVTOL’ler ise gelişmiş teknolojisi sayesinde sahip olma, işletme ve bakım maliyetlerini helikopterlere nazaran en aza indirerek, geniş kitlelere ulaşmayı hedefliyor. Uber uzun dönem planlarında, eVTOL’lerin satın alım maliyetinin otomobillerle aynı seviyeye getirileceğini ve bu hava taksilerin günlük ulaşımın bir parçası olacağını öngörüyor. eVTol’ler doğaya dost ekolojik bir tasarıma sahip olduklarından operasyonel karbon salınımını da sıfırlamayı hedefliyor. Otonomi teknolojisi ile yönetilecek eVTOL’ler, kullanıcı kaynaklı operasyonel hataları da en aza indirmeyi amaçlıyor.
Tüm bu hedeflere ulaşmak için Uber’in ilk etapta aşması gereken bariyerler de yok değil.Öncelikle eVTOL’lerin işletilebilmesi için havacılık otoritelerinden onay alması gerekiyor. Havacılık alanında yeni hava aracı sertifikalandırma süreci, içerdiği geniş kapsamlı testlerden dolayı en yavaş işleyen süreç olarak bilinmektedir. Elektrikli hava taksi eVTOL’ler ABD Federal Havacılık Otoritesi (FAA)ve Avrupa Havacılık Güvenliği Ajansı(EASA) tarafından uçuş sertifikası alana kadar bir çok testten oluşan kapsamlı ve oldukça maliyetli bir süreçten geçecek ve başarılı olursa lisans hakkına sahip olacak. İkinci önemli bariyeri ise batarya sorunu oluşturuyor. Elektrikli taksi eVTOL için, şehir içinde uzun mesafeleri kapsayacak yolculuklar için enerji sağlayan batarya üretimi henüz mevcut değil. Günümüz teknolojisindeki bataryaların kullanım ömürleri ve tekrar şarj etme süreleri düşünüldüğünde, bu operasyonu mümkün kılacak verimliliğe ulaştıkları söylenemez.Nitekim bu operasyonu yapabilecek kapasitede lithium-ion bataryalar mevcut, ama bu bataryaların yarattığı sorunlar yüzünden yere indirilen Boeing 787 serisi uçaklar, bataryaların yeterli güvenlik standardını geçemediğini göstermektedir.[3]Dolayısıyla eVTOL’lerin geliştirilme süresi batarya teknolojisindeki ivmeye bağlı olarak hareket edecek diyebiliriz. Öte yandan yeni ortak Embraer, 5 dakika gibi kısa bir sürede şarj olabilen bataryaları kullanmayı hedeflediklerini belirtti. Geliştirilme sürecindeki bir diğer önemli sorun ise tasarım, eVTOL’ler, distributed electric propulsion(DEP) adı verilen dağıtılmış elekrik tahrikli motorlar ile donatılacaklar, ancak bu tasarımdaki temel risk bu teknolojinin daha önce hiç bir hava aracında kullanılmamış olması.
Elektrikli hava taksi teknolojisinin önündeki bir başka engel de, günümüz şehirlerinde eVTOL’lerin dikey iniş-kalkış yapabileceği pistlerin yetersizliği geliyor. İstanbu gibi mevcut şehir yapılaşmaları düşünüldüğünde, eVTOL filosunun işletilebilmesi için yer bulma sorunu ön planda olacak . Uber bu problemi, ilk etapta heliport kullanımı ile aşmayı hedeflese de Veriport/Vertistop adı verilen iniş-kalkış pistlerine yatırım yapmak gerekli hale gelecek. Ayrıca Hava Trafik Kontrol açısından da bazı problemler söz konusu olabilir. Şehir içinde aynı anda birden fazla elektrikli hava taksinin seyir halinde olması, bir yönetme ve denetleme mekanizmasına gerekliliği arttıracak.Uçuş irtifasının uluslararası hava trafiği ile karışmaması adına düşük tutulacağı eVTOL elektrikli taksilerde Uber, hava trafiğini yönetmek için ABD Uzay Dairesi NASA işbirliği ile ‘’Elevate’’ adını verdiği sistemi geliştiriyor.
Elon Musk’ın hayatımıza getirdiği elektrikli otomobil Tesla’nın varlığını henüz kabullenmeye çalışırken, elektrikli hava taksi eVTOL’ler, seyahat tercihlerimizi kökünden değiştirecek gibi duruyor. Aklıma bir zamanların ünlü fütüristik çizgi film serisi ‘’Jetgiller’’ i getiren bu teknoloji, başarıya ulaşır da yaygınlaşırsa, içinde yaşadığımız yüzyılı oldukça değiştireceğini söylemek mümkün. Kimbilir yakında değerlenecek hava araçları arasına eVTOL’ler de katılabilir.
Ece Özkan DELTA AEROSPACE Hava Aracı Değerleme Uzmanı- ASA Certified Aircraft Appraiser ece.ozkan@delta-aerospace.com
[1] Reuters:Embraer Sees 2024 Commercial Launch for Uber flying Cabs [2] Uber: Uber Elevate [3]Aviation Today: Embraer CEO Sees Big Potential for Uber Partnership
