Hava araçlarının finansal değeri belirlenirken, hava aracının modeli ve kullanım amacına göre genellikle iki yöntem kullanılmaktadır.
Bunlar sırasıyla; hava aracının işletilmesiyle oluşturulacak gelire dayanan Getiri Yöntemi (Income Approach)ve piyasa koşullarını dikkate alan Piyasa Yöntemidir.(Market Approach) Airbus ve Boeing gibi ticari yolcu uçaklarının ve uçak motorlarının ikinci el değeri hesaplanırken çoğunlukla getiri yöntemi dikkate alınır.Üzerindeki teknolojik ekipmana göre ortalama 20-25 yıllık ekonomik ömre sahip olan bu uçakların öncelikli amacı yolcu taşıyarak para kazandırmaktır, dolayısıyla kalan ekonomik ömür süresinden yola çıkılarak, teknik özellikleri dikkate alınarak, maddi getirisi üzerinden piyasa değeri belirlenir. Özel iş jetleri ve genel havacılıkta kullanılan helikopterlerin finansal değerinin belirlenmesinde ise piyasa koşullarını dikkate alan Piyasa yöntemi etkili olmaktadır. Piyasa yöntemi, aynı sınıf ve /veya aynı model birbirine rakip hava araçlarının teknik özelliklerinden yola çıkılarak satış bedellerinin Pazar içerisindeki karşılaştırılması esasına dayanır. Piyasa yöntemi ile hava araçlarının ikinci el değerini belirleyen faktörleri ise şu şekilde sıralayabiliriz;
Uçuş Saati ve Devir (İniş-Kalkış) Sayısı: Özel iş jetlerinin endüstri bazında kullanılan yıllık ortalama uçuşları, giriş ve orta seviye iş jetleri için yıllık 400 uçuş saati ve 200 devir orta üstü (super midsize) ve geniş iş jetleri için ise 500 uçuş saati ve 150 devir olarak hesaplanır.Bu değerlere göre, giriş ve orta seviye iş jetinin bir uçuşu ortalama 2 saat sürmekte iken, orta üstü ve geniş iş jetinin ortalama 3.3 saat sürdüğü kabul edilmektedir. Bu değerler baz alınarak hava aracının yaşına göre ortalama uçuş süresi pazardaki diğer rakipleri ile karşılaştırılarak hava aracının yıpranma değeri bulunabilir.Uçuş saati yüksek olan hava araçlarının yıpranma bedeli yüksek olurken, uçuş saati yaşına göre ciddi oranda az olan uçakların da durumu ayrıca incelenmelidir. Bu uçakların çeşitli teknik ve bakımsal sebeplerden ötürü yere indirilmiş olma ihtimalleri olabilmektedir. Ayrıca, hava araçlarının devir sayısı da kullanım ömrü ve yıpranma bedeli açısından fikir vermektedir.Özellikle kısa mesafelerde hasta taşımada kullanılan ambulans uçak ve helikopterlerin devir sayısının fazla olduğu görülmektedir. Bu durum da yıpranma bedelini özel iş jetleri ve helikopterlere kıyasla arttırmakta, motorlarda, iniş takımları ve lastiklerde görece olarak fazla aşınmalara sebebiyet vermekte dolayısıyla bakım masraflarını yükselmektedir. Hava aracının yaşı da uçuş saati ve devir sayısının yanında önem teşkil eder. Özel iş jetlerinde üretici tarafından verilen garanti süresi genel olarak 5 yıldır. Dolayısıyla hava aracının garanti kapsamı dışına çıkması değerini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
Motor Değerleri: Motor bakım aralıkları hava aracının modeline göre değişmektedir. Özel iş jetlerinde ortalama 400 ila 600 saatte olan kontroller dışında 6000-7000 uçuş saatinde gelen büyük motor bakımları (engine overhaul) oldukça maliyetlidir.Dolayısıyla prensip olarak hava aracı büyük motor bakımına ne kadar yakınsa, değeri o kadar az olur.Motor bakım giderlerini yönetmek için bazı şirketler uçuş saati bazında ödenen bakım ve yedek parça anlaşmaları sunmaktadır.Böylece hava aracı garanti kapsamından çıksa dahi bakım giderleri kontrol altında tutulabilmektedir.Bu anlaşmaların varlığı da içinde biriken nakit değerden ötürü hava aracına değer kazandırabilmektedir.
Bakım Durumu ve Hasar Geçmişi: Hava aracının tüm bakım dokümantasyonlarının ve uçuş kayıtlarının eksiksiz bir şekilde tutulması hava aracının finansal değerini önemli ölçüde etkilemektedir. Uçuş kayıtları ve bakım dokümantasyonu eksik olan, hasar geçmişi olan, bağlı olduğu havacılık otoritelerinin uluslararası alanda geçerliliği şaibeli durumda olan hava araçları, tahmin edileceği gibi piyasada pek tercih edilmez, bu durum da büyük bir değer kaybına neden olur. Ayrıca uçak üreticisi tarafından onaylanmamış bakım merkezlerinde yapılan bakımlar, uçak üreticisi tarafından tescillenmemiş yedek parça kullanımı da hava aracının değerini olumsuz etkilemektedir. Özel iş jetlerinde kuş çarpması gibi ufak çaplı hasarlar büyük onarım masraflarına ve değer kayıplarına yol açarken, bu durum ticari uçakları değer kaybı açısından aynı ölçüde etkilememektedir. Helikopterlerde ise değişen parçalar hava aracının değerini olumlu yönde etkileyebilmektedir.
Aviyonik Teknolojisi: Hava araçlarının ortalama ekonomik ömrü 20-25 yılı kapsamaktadır. Teknik olarak ise bakımı yapıldığı sürece hava aracının bir ömrü yoktur.Dolayısıyla hava aracının ekonomik ömrünü, sahip olduğu teknoloji, üzerinde bulundurduğu aviyonik ekipmanları ve havacılık otoritelerinin belirlediği güvenlik kuralları belirlemektedir.Örneğin Euro Control tarafından uçuş güvenliğini arttırmak ve kokpit iletişimini kesintisiz hale getirebilmek için FANS (Future Air Navigation System) ve CPDLC (Control-Pilot Data Link Communications) sistemleri 2020 yılı itibariyle Avrupa Hava Sahasını kullanacak 27.000 kg’nin üzerinde 28.500 feet ve üstü uçuş irtifasına çıkabilen tüm uçaklar için zorunlu tutulacaktır. Bu güncellemeyi entegre etmeyen, FANS ve CPDLC sistemlerine sahip olmayan uçaklar Avrupa pazarında tercih edilmeyeceği gibi finansal değerleri de olumsuz etkilenecektir.
Kozmetik Durumu: Hava aracının finansal değerini etkileyen önemli faktörlerden biri de hava aracının dış boyası ve kabin içi donatılarının görselliği, yani kozmetik durumudur. Özellikle hava aracı finansal değerlemesi yapılırken, hava aracının dış boyası detaylı incelenir, görsel korozyon taraması yapılır, motor bölümünde ve gövde üzerinde çatlaklar ve deformasyonlar var ise not edilir. Korozyon hava aracının ömrünü kısaltan, finansal değerini düşüren oldukça tehlikeli bir faktördür. Değerlemesi yapılan hava aracı bir özel iş jetiyse, kabin içi donatıları değerleme açısından büyük öneme sahiptir. Koltuk sayısı, halı ve döşeme kalitesi, müzik ve ışık sistemi, kabin içi eğlence sistemi, standart galley ekipmanlarına ek musluk, kahve makinesi, mikrodalga fırın gibi seçeneklerin bulunması hava aracının değerini arttırabilmektedir.
Üreticinin Rekabet Pozisyonu ve Piyasa: Tüm bu faktörlere ek olarak hava aracının ikinci el değerini belki de en fazla üreticinin rekabet pozisyonu, pazarlama stratejileri ve pazarın durumu etkiler. Örneğin 2012 yılında ABD’li Hawker Beechcraft şirketi iflasını açıklamış ve şirketin Beechcraft kanadı 2013 yılında rakibi Texron Havacılık tarafından satın alınmıştı. İflas açıklama sürecinde şirket müşterilerine teknik destek ve hizmet verememiş, bir çok bakım merkezi kapanmıştı. Ortaya çıkan bu olumsuz durum Hawker Beechcraft tarafından üretilmiş bir çok hava aracının değerini negatif etkilemiş ve satışta olanların pazarda bekleme sürelerini uzatmıştır. Aynı şekilde üreticinin, halihazırda satışta olan bir uçak modelinin üretimini durdurması veya kısıtlamalar getirmesi, o uçağın piyasa değerini olumsuz etkiler. Üretimi durdurulan hava aracı için bakım merkezleri yatırımlarını azaltacak, teknisyenlerini yeni çıkan daha rekabet edilebilir modellerin bakımına yönlendirecek, yedek parça sıkıntısı yaşanmaya başlanacaktır. Bu gibi nedenler de o uçak modelinin pazarda tercih edilebilirliğini azaltacak, yani talebini düşürecektir. Dengeli bir pazarda, satışta olan bir uçak modelinin sayısı toplam filonun %10’unu geçmemelidir. Örneğin 2010-2017 yılları arasında 200 adet üretilmiş bir hava aracı modelinden piyasada 20 adetten fazla satışta bulunması, o modelin değer kaybının kümülatif olarak endüstri ortalamasının üstünde olacağına bir işarettir.Hava aracınızın pazardaki yerini ve ‘’Adil Pazar Değeri’’ni öğrenmek, gelecek stratejinizi belirlemek finansal riskinizi azaltmak için Hava Aracı Finansal Değerleme çalışmasını öneriyoruz. Delta Aerospace olarak ASA (Amerikan Değerlemeciler Birliği) standartlarında uluslararası geçerliliği olan hava aracı finansal değerleme çalışmalarını hizmetinize sunuyoruz.
ECE ÖZKAN
DELTA AEROSPACE
Hava Aracı Değerleme Uzmanı- ASA Certified Aircraft Appraiser
ece.ozkan@delta-aerospace.com
